سفری به اعماق تاریخ رازهای ۳۲۰۰ ساله «چغازنبیل»

به گزارش سرویس خبری تفتان ما، تا حدود 80 سال پیش، مسافرانی که از شوش به سمت اهواز می‌رفتند و گذرشان به تپه‌ «چغازنبیل» می‌افتاد، حتی تصور نمی‌کردند که ممکن است در زیر تلی از خاک، اسرار چند هزارساله یک سرزمین نهفته باشد. سال 1314 هجری شمسی بود که عکس‌های هوایی واحد اکتشاف شرکت نفت ایران و انگلیس، شکل عجیب تپه «چغازنبیل» را آشکار کرد؛ تپه‌ای در 40 کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش و 35 کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر، مُشرف به رودخانه دز و نزدیک به رود خروشان کرخه. کارشناسان معتقد بودند این تپه نمی‌تواند طبیعی باشد. گروه فرانسوی که امتیاز کاوش‌‌های باستان‌شناسی منطقه را از دولت وقت دریافت کرده‌بود، بی‌درنگ به سمت «چغازنبیل» حرکت کرد و کاوش‌ها آغاز شد. هنوز مدت کوتاهی از شروع کاوش‌ها نگذشته بود که باستان‌شناسان فرانسوی، با شگفتی فراوان، به بنایی عظیم و آجری برخوردند که در زیر تلی از خاک، پنهان شده‌بود. میلیون‌ها آجر پخته شده، به طرزی ماهرانه روی هم چیده شده بود. لابه‌لای آجرها، با ملاطی از قیر طبیعی پر شده بود. روی برخی آجرها، کتیبه‌هایی به خط میخی وجود داشت. تعدادی از آجرها با لعاب‌های لاجوردی تزئین شده‌بود. مدتی زمان لازم بود تا معلوم شود، آن‌چه پیش روی کاوشگران فرانسوی است، یک «زیگورات» ایلامی است؛ زیگوراتی که تا امروز قدیمی‌ترین معبد کشف شده باستانی در ایران محسوب می‌شود، بنایی که 3265 سال پیش، توسط «اونتاش ناپیریشا»، پادشاه قدرتمند ایلام، بنا شده بود.
اسرار یک معبد باستانی
«چُغازَنبیل» در گویش لُری، به معنای سبد وارونه است. این، نامی است که اهالی منطقه، به دلیل شکل ظاهری تپه باستانی، به آن داده‌اند و «زیگورات»، برگرفته از واژه بابلی «زقارو»(Zegharoo)، به معنای بلند و برافراشته است. ظاهراً هزاران سال قبل، نام «زیگورات» به ساختمان‌های بلند و چندطبقه‌ای اطلاق می‌شد که پرستشگاه بودند. زیگورات چغازنبیل، نماد تمدن ایلامی است؛ تمدنی کهن در ایران، که پیش از ورود آریایی‌ها شکل گرفت و تا مدت‌ها، بخش‌های وسیعی از غرب فلات ایران را در اختیار داشت. مرکز حکومتی ایلام، شهر شوش بود؛ شهری کهن که آن را یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان می‌دانند و تا امروز، به حیات خود ادامه داده‌است. درباره چگونگی پیدایش تمدن ایلامی، اطلاعات دقیقی در دست نیست.حکومت ایلامی‌ها هم مانند سایر حکومت‌های باستانی بین‌النهرین، فراز و فرودهای زیادی داشت و در نهایت با حمله بنیان‌کن آشوری‌ها، به تاریخ پیوست. زیگورات چغازنبیل در مرکز شهری به نام «دور- اونتاش»، به معنای «قلعه اونتاش»، قرار داشت. «اونتاش پاپیریشا» یا «اونتاش گال»، پادشاه مقتدر ایلام، که ظاهراً دوران حکومت او بیش از 40 سال طول کشیده‌است، فرمان ساخت شهر «دور-اونتاش» و «زیگورات» بزرگ آن را صادر کرد. شاه ایلامی، زمینی 100 هکتاری را در 40 کیلومتری شوش، پایتخت اصلی ایلام، انتخاب کرد و فرمان داد همزمان با احداث زیگورات در وسط شهر، سه حصار تو در تو بنا کنند. بیرونی‌ترین حصار، که تمام شهر و تأسیسات آن را در بر می‌گرفت، 4 کیلومتر طول داشت و دروازه ورودی آن در کنار مقبره‌های سلطنتی قرار گرفته‌بود.

امروزه بخش هایی از این حصار در مناطق غرب، شرق و شمال شهر، از زیر خاک بیرون آورده شده‌است. بنای اصلی زیگورات، با قاعده‌ای مربعی شکل، در 5 طبقه ساخته شد. هر ضلع قاعده اصلی، بیش از 102 متر طول داشت و به این ترتیب، بنای زیگورات چغازنبیل، زمینی به مساحت بیش از یک هکتار را در بر می‌گرفت. طبقات بالاتر ساختمان در مساحتی کمتر ساخته شده بود و هر طبقه، از طبقه زیرین خود کوچک تر بود. امروزه تنها 5/2 طبقه از بنا باقی‌مانده است که 25 متر ارتفاع دارد، اما در دوران شکوه تمدن ایلامی، زیگورات چغازنبیل 52 متر (حدود یک هشتم بلندی برج میلاد) ارتفاع داشت. دروازه‌های ورودی حصار زیگورات، با مجسمه‌های لعابی گاوهای نر تزئین شده بود که بخشی از این تزئینات در کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده‌است.در داخل زیگورات، مجسمه خدایان ایلامی، «اینشوشیناک» و «ناپیریشا»، نگهداری می‌شد. زمین اطراف زیگورات آجر فرش بود. باستان‌شناسان روی برخی قسمت‌های این آجر فرش‌، آثار پای کودک پیدا کرده‌اند که علت آن هنوز مشخص نیست. در روزهای جشن، پادشاه ایلام و همسرش به «دور-اونتاش» می‌آمدند و در مراسم قربانی و جشن شرکت می‌کردند. بین حصار نخست و حصار میانی، چند معبد کوچک ساخته شده‌بود که بقایای آنها در کاوش‌های باستان‌شناسی از زیر خاک بیرون آورده شده‌است. در حصار میانی، سه دروازه وجود داشت که در میان آنها، دروازه شاه، با برجی به نام «نور-کیبرت» آراسته شده بود و در مجاورت آن، چهار معبد ساخته  شده بود. دیوار حصارها و همچنین «زیگورات» را از آجر پخته ساختند. روی تعدادی از این آجرها، نوشته‌هایی به خط میخی ایلامی و اکدی(بابلی) حک شده بود که اطلاعات مهمی را درباره چگونگی ساخت بنا و نیز برخی حوادث تاریخی معاصر آن، در اختیار پژوهشگران قرار ‌داد.
نخستین تصفیه‌خانه آب شهری در جهان
یکی از جالب‌ترین بخش‌های شهر باستانی «دور-اونتاش»، سیستم آبرسانی کم‌نظیر آن بود. با وجود فاصله اندک شهر تا رود «دز»، به دلیل ارتفاع شهر نسبت به این رود، ایلامی‌ها با احداث کانالی به طول 45 کیلومتر، آب شهر را از رودخانه کرخه تأمین کرده‌بودند. با این حال، آب رود کرخه به دلیل گِل‌آلود بودن، نمی‌توانست مستقیماً مورد استفاده مردم شهر قرار بگیرد. به همین دلیل، پیش از ورود آب به شهر، تصفیه‌خانه‌ای در کنار حصار بیرونی تعبیه شده‌بود که ضمن کاستن از سرعت جریان آب، گل و لای آن را ته‌نشین می‌کرد و آب زلال را در اختیار مردم قرار می‌داد. تصفیه‌خانه شهر «دور-اونتاش»، قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه آب شهری در سراسر دنیاست.

افول یک تمدن
معماری زیبا و چشم‌نواز شهر «دور-اونتاش» جمعیت زیادی را به سوی آن کشاند، اما دوران شکوفایی این شهر دوام چندانی نداشت. با مرگ «اونتاش ناپیریشا»، جانشینان او تکمیل و توسعه شهر را ادامه ندادند و حتی، برخی آثار هنری و مجسمه‌های شهر، به شوش منتقل شد. در سال 1260 پیش از هجرت، یعنی 2654 سال پیش، 611 سال پس از بنای شهر «دور-اونتاش»، «آشوربانی‌پال» پادشاه قدرتمند آشور، به بهانه حمله ایلامی‌ها به بابل، که در آن زمان متحد آشور محسوب می‌شد، به ایلام حمله کرد. در یکی از کتیبه‌هایی که به دستور او نوشته شد، داستان حمله به ایلام این‌چنین شرح داده شده‌است:« خاک شهر شوشان و شهرهای دیگر [ایلام] را به توبره کشیدم و در مدت یک ماه و یک روز، کشور ایلام را با همه پهنای آن، جارو کردم. من این کشور را از چارپایان و گوسفند و نیز، از نغمه‌های موسیقی بی‌بهره کردم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان رخصت دادم که آن را تصرف کنند.» در پی هجوم آشوری‌ها، شهر «دور-اونتاش» نیز، مانند تمدن ایلامی، برای همیشه به تاریخ پیوست.

زیگورات چغازنبیل نخستین بنای باستانی ایران بود که در سال 1358 هجری شمسی، به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این اثر ارزشمند، امروزه به عنوان گنجینه فرهنگی تمدن فلات ایران، مورد بازدید علاقه مندان قرار می‌گیرد. پایگاه اینترنتی «میراث جهانی چغازنبیل»، به آدرس اینترنتی «http://www.choghazanbil.ir» دربرگیرنده اطلاعات باستان‌شناسی و گردشگری لازم برای دوستداران میراث فرهنگی ایران زمین است.
 
انتهای پیام/ تسنیم

چهارشنبه ۲۸ بهمن ۱۳۹۴ ساعت ۱۰:۰۹