تفتان ما - نجات دریاچه‌ ارزشمند ارومیه

مجله ساینتیفیک امریکن، در گفتگویی با دکتر حسین آخانی، گیاهشناس ایرانی، به احیای دریاچه ارومیه پرداخته است.

به گزارش سرویس خبری تفتان ما، یک مجله علمی معتبر در سطح بین‌المللی در شماره اخیر خود به یک معضل محیط زیستی در ایران پرداخته است.
ساینتیفیک امریکن نجات دریاچه را موضوع گفتگویی با دکتر حسین آخانی، گیاهشناس سرشناس ایرانی، قرار داده و این گفتگو را تحت عنوان «نجات دریاچه ارزشمند ارومیه» منتشر کرده است.
متن کامل این گفتگو را در ادامه بخوانید:
در سال‌های اخیر بسیاری از تالاب‌های ایران که پیش از این رونقی داشتند به کلی خشک شده‌اند. به‌ویژه دریاچه‌ی ارومیه، که ششمین دریاچه‌ی شور دنیا و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در یونسکو است، به‌شدت در حال پسرَوی است، تا جایی که خطر نابودی کامل آن را تهدید می‌کند. این دریاچه‌ی رو به زوال، که وسعتی بزرگ‌تر از مجموع دریای مرده (بحرالمیّت) و دریاچه‌ی نمک بزرگ (دریاچه‌ی نمک یوتا) دارد، در میان رشته‌کوه زاگرس در شمال غربی ایران، در نزدیکی مرز ترکیه قرار دارد.
حسین آخانی، استاد زیست‌شناسی دانشگاه تهران، می‌گوید مصرف بالای آب و میزان تقاضای بالای انرژی و کشاورزی در ایران به این دریاچه فشار آورده است. عکس‌های ناراحت‌کننده‌ی امروز در مقایسه با دو دهه پیش نشان می‌دهد اکنون نیمه‌ی جنوبی دریاچه در تابستان به طور کامل تبخیر می‌شود. گیاهان و پرنده‌های مهاجر، مثل فلامینگو و پلیکان، و گونه‌ای تک از میگوی آب شور و گونه‌ها‌ی دیگر از حیات وحش رفته‌رفته در حال نابودی‌اند.
آخانی، که مدت‌هاست در حوزه‌ی حفاظت از محیط زیست فعالیت می‌کند، می‌گوید باید برای جلوگیری از پس‌روی بیشتر این دریاچه اقدامات فوری انجام دهیم. به گفته‌ی او فقط به این شکل می‌توان آب دریاچه را –از سدها، رودخانه‌ها و فاضلاب تصفیه‌شده- به آن بازگرداند تا دریاچه دوباره پُرآب و زنده شود و به وضعیت طبیعی خودش بازگردد. به باور او با برداشتن تحریم‌ها از سوی جامعه‌ی بین‌الملل، پس از مذاکرات موفق هسته‌ای در سال گذشته، تلاش‌ها برای نجات این دریاچه پربارتر خواهد بود. آخانی می‌گوید با رفع تحریم‌ها فرصت همکاری میان دانشمندان و حافظان منابع طبیعی و سازمان‌های بین‌المللی بیشتر خواهد شد.
آخانی در ماه فوریه به واشنگتن سفر کرد تا برای نخستین بار در نشست «انجمن امریکایی در پیشرفت علم» (AAAS)شرکت کند. او در سمپوزیومی با نام «ایران: همکاری علمی در دوران پساتحریم» به زبان انگلیسی –زبان دومش- درباره‌ی وضعیت اسفناک دریاچه‌ی ارومیه سخن گفت. پس از آن با او ملاقاتی داشتم که در حین مصاحبه گاهی مکث می‌کرد تا واژه‌ای را دقیق ترجمه کند و یا تاریخ‌ها را از تقویم ایرانی به تاریخ میلادی برگرداند.
چطور شد که شما وارد حوزه‌ی پژوهش زیست-محیطی و بوم‌شناختی شدید؟
در سال 1987م. (1366) به صورت پاره‌وقت در موزه‌ی تاریخ طبیعی ایران استخدام شدم. در آنجا پژوهش‌هایی بر روی پارک‌های طبیعی و مناطق حفاظت‌شده انجام می‌دادم. بعد از آن پژوهش‌هایم را به سمت زیست‌گاه‌های شور، مانند دریاچه‌ی ارومیه، بردم و بر روی تنوع زیستی مناطق حفاظت‌شده‌ای مثل پارک طبیعی گلستان در شرق ایران، که یکی از غنی‌ترین پارک‌های طبیعی خاورمیانه است، کار کردم.
دریاچه‌ی ارومیه در دهه‌ی 1990 در چه وضعیتی بود؟
دریاچه‌ی بزرگی بود و مردم در آن شنا می‌کردند. خیلی‌ها معتقد بودند آب‌تنی در دریاچه‌ی شور برای سلامت پوستشان خوب است. هتل‌ها و مراکز گردشگری فراوانی آنجا بود که شوربختانه حالا دیگر کار بیشترشان کساد شده است.
بر اساس تحقیقات شما، دلایل اصلی پسروی دریاچه چیست؟
دلیل اصلی استفاده‌ی بیش از حد آب حوضه است که در پی ساخت 54 سد در منطقه رخ داده است. فقط هشت رودخانه‌ی دائمی داریم، بنابراین احتمال جاری شدن آب رودخانه به دریاچه وجود ندارد. دلیل دیگر وجود چاه‌های فراوانی است که آب‌های موجود در آبخوان‌ها را می‌کشد. این دو عامل مانع از جمع شدن آب در حوضه می‌شود.
شما کی متوجه شدید دریاچه در حال کوچک شدن است و مسئله جدی است؟
در سال 2001م. (1380) که برای جمع‌آوری گیاه به بخش شمال شرقی دریاچه رفته بودم، دیدم آب دریاچه عقب رفته است و در خیلی جاها روی زمین نمک دیده می‌شد. به کلی با آنچه در سال 1987م. (1366) دیده بودم تفاوت داشت.
گیاهان و حیات وحش برای سازگاری با محیط دچار مشکل شده بودند؟
نمک در طی هزاران سال در حوضه‌ی دریاچه انباشته شده است. وقتی دریاچه کوچک می‌شود، خاکی که در معرض هوا قرار می‌گیرد به‌شدت شور است. گیاهی نمی‌تواند در آن رشد کند. وقتی دریاچه خشک شد، پوشش گیاهی بسیاری را از دست دادیم. گیاهان یا خشک می‌شوند و یا شرایط زیستی‌شان بسیار سخت می‌شود.
تحمل شوری آب برای آرتمیا (میگوی آب‌شور) 160 گرم نمک در هر لیتر است، ولی اکنون میزان شوری به حدود 450 گرم در لیتر رسیده است که این وضعیت برایشان قابل تحمل نیست. در دهانه‌ی رودخانه‌ها و تالاب‌های اطراف میزان شوری آب کمتر است و به همین دلیل هنوز می‌توانیم این آرتمیاها را در آنجا ببینیم. فلامینگوها که می‌آیند، وقتی آرتمیا نباشد و آب بیش از حد شور باشد، برایشان خطرناک است.
اگر کاری برای این دریاچه انجام ندهیم، چه بر سر آن می‌آید؟
اگر استفاده از زمین و مصرف آب به همین منوال پیش برود، طولی نمی‌کشد که دریاچه از بین خواهد رفت. شکی در این نیست –مگر اینکه بارانی غیر منتظره ببارد که نمی‌توان به چنین چیزی تکیه کرد. ما معتقدیم تنها راه کمک به نجات دریاچه انجام اقداماتی فوری برای جلوگیری از پسروی بیشتر است، بعد از آن باید تلاش کنیم در زمان مناسب آن را به حالت اولش برگردانیم و با برنامه‌ای حساب‌شده مصرف آب را کاهش دهیم.
به نظر شما اقدامات مهمی که ایران باید انجام دهد چیست؟
در حال حاضر کشاورزی در این منطقه مناسب نیست. می‌توان با به‌کارگیری فن‌آوری‌های جدید از سیستم آبیاری‌ای استفاده کرد که آب کمتری مصرف شود. کاشت محصولاتی مانند چغندر قند و سیب را که آب زیادی می‌خواهند باید کاهش داد. پیش از این باغ‌های انگور این منطقه و محصول انگوری که می‌داد معروف بود. کاشت انگور نسبت به سیب یک‌پنجم آب مصرف می‌کند. باید کشاورزان را پشتیبانی کنیم تا نوع محصولشان را تغییر دهند و دولت باید خسارتی را که از این تغییر متحمل می‌شوند جبران کند.
سدهای زیادی وجود دارد که آب را به مناطق شهری می‌رساند و جمعیت این شهرها در سال‌های اخیر رشد بسیاری کرده است. اکنون که طرح‌های احیایی در حال انجام است، خوشبختانه ساخت سد جدید ممنوع شده است. هدفمان این است که سدهای زیادی را برداریم.
وضعیت دریاچه‌ی ارومیه مانند دریاچه‌ی مونو در امریکاست. لس‌آنجلس آب زیادی از دریاچه برمی‌داشت و همین باعث کوچک شدن آن و آسیب به زیستگاه‌ها شده بود.
دریاچه‌ی مونو نمونه‌ی خوبی برای تصمیم‌گیری درست در جهت احیای دریاچه است. به همت یاران دریاچه‌ی حفاظت‌شده‌ی مونو –حدود 16،000 نفر که پیگیر اقدامات قضایی بودند و حق‌آبه دریاچه را به آن برگرداندند- موفقیت بزرگی به‌دست آمد. ما باید از سرگذشت دریاچه‌ی مونو درس بگیریم.
دریاچه‌ی اووِنز [در شرق کالیفرنیا] کاملاً خشک شده است و اقداماتی که برای جلوگیری از بلند شدن گرد و غبار در این منطقه انجام داده‌اند 1،2 میلیارد دلار هزینه برداشته است. اندازه‌ی این دریاچه فقط 5% دریاچه‌ی ارومیه است. اگر ما مجبور به انجام چنین اقداماتی شویم صدها میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت. نجات این زیستگاه هم هزینه‌ی کمتری دارد و هم عملی‌تر است.
در سخنرانی‌تان به طرح احیاء کنونی دولت اشاره کردید. آیا اکنون کسانی در حال اجرای آن هستند؟
بله! ستاد احیاء دریاچه‌ی ارومیه چندین کمیته‌ی تخصصی تشکیل داد که در سال 2014م. (1393) یک برنامه‌ی عملیاتی ارائه داد که به تصویب رسید. 660 میلیون دلار برای انجام 88 پروژه از سال 2015 ایرانی (1394) تا 21 مارس 2016 (2 فروردین 1395) در نظر گرفته شد. به عنوان مثال 200 میلیون متر مکعب آب سد را به دریاچه دادند و دو رودخانه را به هم وصل کردند تا آب راحت‌تر جریان یابد. اکنون در حال ساخت کانالی هستند که آب را از رودخانه‌ای در نزدیکی مرز ترکیه به دریاچه می‌آورد. همچنین برای کاهش مصرف آب، پرداخت یارانه را به بخش کشاورزی آغاز کرده‌اند.
برداشتن تحریم‌ها چه تأثیری در این اقدامات برای احیاء دریاچه دارد؟
با رفع تحریم‌ها فرصت همکاری میان دانشمندان ایرانی و بین‌المللی بیشتر می‌شود و ما می‌توانیم از [مشکلات مشابه] در ایالات متحده درس بگیریم.
این دوران جدید به برنامه‌های اصلاحی نیز کمک خواهد کرد. وضعیت محیط زیست در ایران بعد از انقلاب، به دلیل تحریم‌ها و هشت سال جنگ با عراق، رو به وخامت گذاشت. من مطمئنم اگر روابط میان ایران و جهان بهبود یابد، فرصت سرمایه‌گذاری خارجی در ایران بیشتر خواهد شد که این باعث اشتغال بیشتر و حمایت از صنایعی می‌شود که فشار کمتری به محیط زیست وارد می‌کنند. مشکلات زیست‌محیطی مشکلات جهانی است و تمام کشورهای جهان باید برای رفع آن با هم همکاری کنند. اما تحریم این روند را مختل می‌کند، زیرا دیگر نمی‌توان فن‌آوری‌های لازم و نیروی کار ماهر را وارد کرد.
آیا مردم کشورهای دیگر هم در این راه کمکی کرده‌اند؟
در سال‌های اخیر، ماجرای دریاچه‌ی ارومیه در رسانه‌های بین‌المللی بازتاب بیشتری داشته است و توجه دانشمندان و سازمان‌های بین‌المللی را به خود جلب کرده است. به عنوان مثال، ژاپن برای ارتقاء مدیریت کشاورزی در این منطقه یک میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است. چندین نشست بین‌المللی در ایران انجام شده که حتی دانشمندانی از ایالات متحده هم در آن حضور داشته‌اند. دولت ایران بسیار باز است و از هرگونه همکاری در این زمینه استقبال می‌کند.
دنیا به جای انتقاد از ایران باید کاری انجام دهد! وظیفه‌ی کشورهای پیشرفته است که با داشتن بودجه و امکانات علمی بیشتر در این زمینه‌ها کمک کند.
به نظر شما بعد از رفع تحریم‌ها چه تغییراتی، به‌ویژه در علم و برای دانشمندان ایرانی، رخ خواهد داد؟
در 20 سال گذشته، مدارس و دانشگاه‌ها در ایران گسترش پیدا کرده اند. بیش از چهار میلیون دانشجو در دانشگاه‌های ایران وجود دارد و تعداد مقالات علمی در ایران رو به افزایش است. اما در دوران تحریم، ما نمی‌توانستیم به تجهیزات دست پیدا کنیم و یا در همایش‌های بین‌المللی شرکت کنیم و تبادل دانشجو بسیار دشوار بوده است. رفع تحریم‌ها هم به نفع دانشگاه‌های ایران و هم دانشگاه‌های کشورهای پیشرفته است.
هزاران پژوهشگر ایرانی اکنون در ایلات متحده و اروپا مشغول به کار هستند. ایران کشور بزرگی است و برای پژوهشگران برجسته، خصوصاً در حوزه‌های فوتوسنتز، سازگاری گیاهان با محیط‌های سخت و دیگر موضوعات مربوط به محیط زیست و تنوع زیستی، شرایط منحصر به فردی دارد. وقتی وضعیت اقتصادی بهبود یابد و ثبات در این منطقه حاکم باشد، دانشجویان تحصیل‌کرده‌ی ما فرصت ماندن در کشور را خواهند داشت.
آیا چیز دیگری هم هست که اخیراً بعد از رفع تحریم‌ها به آن فکر کرده باشید یا به آن امیدوار باشید؟
نگرانی بزرگ ما این است که نامزدهای جمهوری‌خواه ریاست جمهوری [امریکا] بگویند، در صورتی که انتخاب شدند، قراردادها را لغو می‌کنند. این کار تمام دستاوردهای ما را بعد از چند دهه مذاکره بر هم می‌زند. نباید آنچه را کاشته‌ایم نابود کنیم –آن هم چنین محصولی که با گرانی بدست آمده است. امیدوارم همواره به این فکر کنیم که ارتباط و همکاری بهترین راه حل برای مشکلات است.
تا کی باید با هم درگیر باشیم؟ ما ملت‌های بزرگی هستیم! درست است که ایرانی‌ها عاشق آمریکا نیستند، اما اشتیاق فراوانی برای رشد و زندگی بهتر و رابطه با دنیا دارند. باید سعی کنیم با وجود تفاوت‌هایی که داریم به هم احترام بگذاریم.
منبع:مهر
انتهای پیام/